ناساندنی کتێبێکی کاک هاشم که‌ریمی
ناساندنی کتێبی:
ئایین و ده‌سه‌ڵات له پڕۆسه‌ی مێژووی رۆحانییه‌تی شیعه‌دا
خه‌لیل خه‌زه‌ڵی
له‌م رۆژانه‌دا کتێبێکی پربایه‌خ و به‌ناوه‌رۆک به کتێبخانه‌ی کوردی ئیزافه بووه .کتێبێکی که‌م وێنه که توانیویه به خێرایی بچێته ریزی کتێبه دیار و به که‌ڵکه‌کانی کوردیه‌وه .کتێبێک که له مێژوویه‌کی زۆر گرینگ ده‌دوێ . دین و ئایین و ده‌سه‌ڵاتدارانی. واتا مه‌لا و ئه‌ستوونه‌کانی دین . ئه‌م کتێبه به‌سه‌ردێڕی " ئایین و ده‌سه‌ڵات له پرۆسه‌ی مێژووی رۆحانییه‌تی شیعه دا" بڵاو کراوه‌ته‌وه. که ئه‌نجامی ئه‌رک و ماندووبوونی که‌سایه‌تیی خۆشناو و تێکۆشه‌ر به‌ێز کاک "هاشمی که‌ریمی"یه.
کتێبه‌که به مێژووی ئایین و مه‌زهه‌ب دا چوه‌ته خواره‌وه و تا گه‌یشتووه‌ته بیدایه‌تی سه‌رهه‌ڵدانی . پاشان به شێوه‌یه‌کی لوژیکی به‌و مێژووه‌دا گه‌ڕاوه و لایه‌ن و کون و قوژبنه‌کانی هه‌ڵداوه‌ته‌وه و به به‌ڵگه و سه‌رچاوه‌ی جێ موتمانه‌وه له هه‌موو قۆناخه جۆربه‌جۆره‌کانی کۆلیوه‌ته‌وه و تا گه‌یاندوویه به ئیمڕۆ . بایه‌خ و لایه‌نی گرینی ئه‌م کتێبه ئه‌وه‌یه که نووسه‌ره‌که‌ی ، به‌رێز هاشمی که‌ریمی ، ئه‌گه‌رچی ئینسانێکی لائیک و چه‌په ،به‌ڵام به ئه‌مانه‌ته‌وه رووداوه‌کانی گێڕاوه‌ته‌وه و خۆی له گێژه‌نی ئیدئولوژیدا قه‌تیس نه‌کردووه . گه‌رچی له هه‌رشوێنێ پێویست بووه ڕای خۆی ده‌ربڕیوه ، به‌ڵام تووشی ده‌مارگرژی و یه‌ک لایه‌نه بینین نه‌بووه . قسه‌یه‌ک هه‌یه که ده‌ڵێ هه‌رکه‌س مێژوو ده‌نووسێته‌وه له فیلتێری به‌رژه‌وه‌ندیی چینایه‌تیی خۆیه و تێپه‌ڕی ده‌کات . کاک هاشم تا ڕاده‌یه‌کی زۆر ئه‌و سنووره‌ی شکاندووه . گرینگی کاره که‌ی کاک هاشم له‌وه‌دایه که ئیدئولوژیک بیری نه‌کردووه‌ته‌وه و بابه‌ته‌کانی به شێوه‌ی مه‌رامی ده‌سچین نه‌کردووه . بۆیه زۆرجار له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باسه‌که‌ی ته‌سک نه‌کردبێته‌وه ، له‌مه‌ر رووداوێکی میژوویی چه‌ند بۆچوونی جیاوازی له سه‌رچاوه‌ی جیاوازه‌وه هێناوه‌ته‌وه . به گشتی به‌ڕێز که‌ریمی زانستیانه و به بهڵگهوه توانیویه پێوه‌ندیی و تێکه‌ڵیی ئایین و ده‌سه‌ڵات و ئاکامه‌کان و شووێنه‌واریان له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه به جوانی و روون بخاته به‌ر ده‌ستی خوێنه‌ر .
به داخه‌وه ئه‌م کتێبه له ئاستێکی که‌مدا بڵاو بووه‌ته‌وه و ته‌نیا 1000 دانه‌ی له باشووری کوردستان( سلێمانی) لێ چاپ کراوه . دیاره ئه‌وڕاده‌که‌مه ناتوانێ وه‌ڵامده‌ری نیازی خوێنه‌ری کورد بێ . ئه‌م کتێبه گه‌رچی بۆ هه‌رکوردێک له هه‌رکام له پارچه‌کانی کوردستان به‌که‌ڵکه ، به‌ڵام بۆ هاونیشتمانانمان له رۆژهه‌ڵاتی کوردستان گرینگییه‌کی تایبه‌تی هه‌یه . چوونکه ئه‌وان هه‌ر ئیستا ( شان به شانی خه‌ڵکانی دانیشتووی ئێران) ده‌سه‌ڵاتێک به‌سه‌ریاندا حکوومه‌ت ده‌کات که ئه‌و کتێبه به‌جوانی سه‌رتاسه‌ری ته‌مه‌ن و مێژووی پڕ تاوان و ته‌ماحی شی کردووه‌ته‌وه .
دیاره که هه‌ر ئێستا له باشووری کوردستانیش ، به‌هۆی ره‌ها بوونی مه‌زهه‌بی شیعه ، و ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی حکوومه‌تی ئێران ، ده‌وری ئایین له کۆمه‌ڵگه‌دا زه‌قتر له ڕابردوو خۆی ده‌نوێنێ . بۆیه ئه‌م کتێبه له‌م به‌شه‌ی کوردستانیش ده‌توانی بۆ رۆشنبیران سه‌رچاوه‌یه‌کی باش بێت بۆ بانگه‌شه‌ی سکۆلاریزم و ناساندنی مه‌ترسیه‌کانی ده‌خاله‌تی ئایین له سیاسه‌ت و ده‌سه‌ڵاتدا. شتێک که رێبه‌رانی شیعه به توندی هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌ن.
پێشنیاری هه‌ڵوێست بۆ نووسه‌ری به‌ڕێزی ئه‌م کتێبه ئه‌وه‌یه که : به له‌به‌ر چاو گرتنی ئه‌وه‌ی که به‌رێزی به‌مه‌به‌ستی رۆشنگه‌ریی و ئاگاکردنه‌وه ،ئه‌وهه‌موو ئه‌رک و زه‌حمه‌ته‌ی قبووڵ کردووه و له ڕاستیدا کتێبه‌که‌ی بۆ کۆمه‌ڵ و کۆمه‌ڵگه نووسیووه و هیچ حیسابێکی بازرگانیی بۆ نه‌کردووه ، وا باشتره به مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی خه‌ڵکێکی زۆرتر ده‌ستیان به‌و کتێبه بگات و له ناوه‌رۆکی سوود وه‌رگرن ، بیخاته سه‌ر ئینتێرنێت . واتا فایله‌کانی نووسینه‌که‌ی له سه‌ر ئینتێرنێت بڵاو بکاته‌وه . بێگومان ئه‌وه یه‌کێک له باشترین رێگه‌کانه که هه‌موو "قه‌ده‌غه‌کان " و سانسۆره‌کان پووچه‌ڵ ده‌کاته‌وه .
سایتی هه‌لوێست له وتارێکدا کتێبی " ئائئن و ده‌سه‌ڵات له پرۆسه‌ی مێژووی ڕوحانیه‌تی شیعه‌دا" له نووسینی به‌رێز "هاشمی که‌یمی" ی به خوێنه‌رانی ناساند . له‌و وتاره‌دا به‌ڵێن درابوو که به‌جیاواز چاوێک به ناوه‌رۆکی ئه‌م کتێبه به‌رنرخه‌دا ده‌خشێنین.
کتێبی " ئائئن و ده‌سه‌ڵات له پرۆسه‌ی مێژووی ڕوحانیه‌تی شیعه‌دا" له‌لایه‌ن دوکتور که‌مالی میراوده‌لی‌یه‌وه وێڕای پێدا چوونه‌وه ، سه‌ره‌تایه‌کی بۆ نووسراوه . دوکتور میراوده‌لی له‌م سه‌ره‌تایه‌دا به جوانی کتێبه‌که و لایه‌نه گرینگه‌کانی به خوێنه‌ر ناساندووه . دکتور میراوده‌لی ئه‌نجامی قسه‌کانی به کۆبه‌ندێک له کتێبه‌که به‌م شێوه‌یه کۆتایی پێ‌دێنێ"...باسه‌که‌ی کاک هاشم پڕه له گێڕانه‌وه‌ی تاوانی بێ‌سنوور. هه‌ر له سه‌ره‌تای ده‌سه‌ڵاتی ئایدئولوژیی نه‌ته‌وه‌یی ئومه‌ویه‌کانه‌وه که مه‌زهه‌بی سونی‌یان بۆ سه‌پاندنی ده‌سه‌ڵات و کولو‌نیالیزمی عه‌ره‌ب به‌کار برد ،تا ئیسماعیلی سه‌فه‌وی و خومه‌ینی که مه‌زهه‌بی شیعه‌گه‌رییان بۆ په‌ره‌پێدانی ده‌سه‌ڵاتی سته‌مگه‌ریی فارسی و دیکتاتۆریی که‌سی و ئایینی به‌کاربرد......چه‌ندان نموونه‌ی زه‌ق و به‌هێزده‌بینین که چۆن ئه‌و ده‌سه‌ڵاتدارانه به ناوی ئایینه‌وه له رێ و ڕه‌سمه‌‌کانی ئایینیدا خه‌ڵکیان کوشتووه و خۆیان تا بیناقاقه‌له فه‌ساد و هه‌موو ره‌وشتێکی دژی ئه‌خلاقیدا نوقم بوون ."
پاش سه‌ره‌تاکه‌ی دوکتور میراوده‌لی ، کتێبه‌که ده‌سپێده‌کات . نووسه‌ر سه‌رتا باسی "مه‌زهه‌ب له بۆچوونی فه‌لسه‌فی دا" ده‌کا و به باسی "ئایین و ده‌سه‌ڵات له‌ڕوانگه‌ی ئارکیۆلوژیای زانینه‌وه" درێژه‌ی پێده‌دات.که به پوختی باسێکی جیهان رووانگه جیاوازه‌کان وقوتابخانه فه‌لسه‌فی و زانستیه‌کان ده‌کات . ئه‌م جار دێته سه‌ر باسی "په‌یوه‌ندی ئایین و ده‌سه‌ڵات" و ڕاسته‌وخۆ و به بێ ترازان و حاشیه ڕۆیشتن، دێته‌سه‌ر باسی پێوه‌ندیی ئایینی ئیسلام و ده‌سه‌ڵات. به‌رێز که‌ریمی به‌مه‌به‌ستی شی کردنه‌وه‌ی ئه‌م چه‌مکه، دێته سه‌ر باسی جوولانه‌وه فیکریه‌کان و یه‌که یه‌که باسی هه‌موو جوولانه‌وه فیکریه‌کانی ناو دونیای ئیسلام ده‌کات و کورته‌یه‌ک له بۆچوون و مێژوویان به خوێنه‌ر ده‌ناسێنێ .پاش ئه‌و ناساندنه ، باسێکی دیکه‌ی مێژوویی دێنێته گۆڕ که ئه‌ویش به شێوه‌یه‌ک درێژه‌ی مه‌نتیقیی باسه‌که‌ی پێشووه . له‌م باسه‌دا کاک هاشم به وردی له مێژووی جوولانه‌وه مه‌زهه‌بییه‌کان ده‌کۆڵێته‌ه و ئه‌مجار ده‌یان به‌سێ به ڕاپه‌رینه سیاسی جه‌ماوه‌ریه‌کانه‌وه . که به‌زۆری دژی ده‌سه‌ڵاتی ئیمپراتۆر‌یی ئیسلامی بوون. له‌م باسه‌دا خوێنه‌ر له گه‌ڵ مێژوو و تێکۆشان و سه‌رکه‌وتن و شکسته‌کانی جووڵانه‌وه‌کانی "خه‌وارج" ، "ئه‌بووموسلمی خوراسانی" ، "بابه‌کی خوڕه‌مدین" ، ڕاپه‌رینی "زه‌نگی"یه‌کان ، "قه‌رمه‌تیان ،" غولاتی شێعه "و ... ئاشنا ده‌بێ . پاشآن باسی "حکوومه‌ته‌کانی شیعه له مێژوودا" دێته ئاراوه .له‌م به‌شه‌دا پاش لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی مێژوویی ، به‌رێز که‌ریمی دێته سه‌ر باسی ده‌سه‌ڵاتی "سه‌فه‌وی"یه‌کان و به تێرو ته‌سه‌لی باسی ئه‌م رووره‌شانه‌ی میژووی مروڤایه‌تی ده‌کات . که چۆن ئینسان کوشتن و خواردنی گۆشتی ئینسان ،لایان وه‌کو ئاو خواردنه‌وه بووه.شان به شانی نیشان دانی دڵ ره‌قی و جینایه‌ته‌کانی سه‌فه‌ویه‌کان ، به‌رێز که‌ریمی به‌شێوه‌یه‌کی لۆژیکی باسی شه‌ری داگیر که‌رانه و ته‌ماحی ئابووری و ده‌سه‌ڵات خوازی سه‌فه‌ویه‌کان به هاوکاریی رۆحانییه‌تی شیعه ده‌کات که چۆن بۆ پێشبردنی ئه‌و ئامانجانه به که‌ڵک وه‌رگرتن له مه‌زهه‌بی شیعه ( له به‌رانبه‌ر ده‌سه‌ڵاتی هاوشێوه‌ی خۆی واتا عوسمانییه‌کان که ئه‌وانیش وه‌ک ئه‌مان، مه‌زهه‌بی سونی یان به‌رز کردبووه‌وه) شه‌ڕی مه‌زهه‌بی‌یان وه‌ڕی خستووه و کۆمه‌ڵانی خه‌ڵکی ساده دڵ یان نوقمی خورافه و دوواکه‌وتوویی کردوه. پاشان له چاپترێکی سه‌ربه‌خۆ دا دێته باسی "شا ئیسماعیل سه‌فه‌وی" و به که‌ڵک وه‌ر گرتن له سه‌رچاوه‌گه‌لێکی زۆر ، لایه‌نه کانی ژیانی پر له تاوان و جه‌نایه‌تی "سوڵتانی ئیسلام په‌نا" ده‌خاته به‌ر باس ولێکۆڵینه‌وه . له‌م به‌شه‌دا باسی "حکوومه‌تی سه‌فه‌وی و رۆحانییه‌تی سه‌رده‌م" ده‌کات و به جوانی ده‌وری فریوکارانه و ته‌ماح و فه‌سادی ئاخونده‌کانیش به بهڵگهوه ده‌خاته روو . که چۆن کراسی شه‌رعی ده‌که‌نه به‌ر کرداره‌کانی شا ئیسماعیل و کوشتاره به‌کۆمه‌ڵه‌کانی به جێگه‌ی ره‌زامه‌ندیی "خودا"ده‌ناسێنن.
"رۆحانییه‌تی شیعه له‌سه‌رده‌می قاجاره‌کاندا" به‌شێکی دیکی کتێبه‌که‌ی به‌رێز که‌ریمی‌یه.له‌م به‌شه‌دا ده‌بینین که پاش سه‌فه‌ویه‌کان که ئاخونده‌کان وه‌ک شه‌رێکی ده‌سه‌ڵات ده‌وریان بینی و شه‌ریکی دزی و تاڵان و جه‌نایه‌تکانی شاکانی سه‌فه‌وی بوون، له سه‌رده‌می قاجاره‌کانیش دا دیسان به‌هه‌مان ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌ت و سامان ده‌گه‌نه‌وه . ئه‌رکی سه‌ره‌کیی ئاخونده‌کانی له‌م دو ده‌سه‌لاته‌دا خۆش کردنی ناکۆکی نێوان شیعه و سونی و په‌ره‌پێدانی دواکه‌وتوویی و خورافه بووه. پاش ئه‌م باسه به‌ره به‌ره له شۆڕشی "مه‌شرووته" نیزیک دبینه‌وه و به‌رێز که‌ریمی به‌رکوڵی باسی شۆڕشی مه‌شرووته له حه‌ره‌که‌ته رووناکبیریه‌کانی سه‌رده‌می قاجاره‌وه ده‌سپێده‌کات . ئه‌مجار ده‌ور و کاریگه‌ریی ئه‌م رووناکبیرانه له هه‌ڵگیرسانی ئه‌م شۆڕشه به درێژه باسده‌کات. که ناساندنی که‌سایه‌تییه رووناکبیره‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه به‌شێکی دیکه‌ی کتێبه‌که‌ی کاک هاشمی که‌ریمی‌یه.
له باسی شۆڕشی مه‌شرووته‌دا (1906- 1909 ز) ئێمه به‌وردی له گه‌ڵ ده‌وری رووخێنه‌ری ئاخونده‌کان و کۆنه‌په‌رستانی دیکه ،که به مه‌شرووعه خوازان ده‌ناسران ، ئاشنا ده‌بین و ده‌بینین که چ ده‌ورێکی کاریگه‌ریان له به شکست کێشانی ئه‌م شۆڕشه‌دا بووه .پاش شۆڕشی مه‌شرووته و رووداوه‌کانی ئه‌م شۆڕشه‌و ئاڵ و گۆڕه‌کانی پێک هاتوو به هۆی ئه‌م شۆرشه‌وه . هه‌روه‌ها ده‌وری مه‌زهه‌ب و ئاخونده‌کان له‌م سه‌رده‌مه‌دا ، نووسه‌ر له گه‌ڵ ره‌وتی روو له پێشی مێژو ده‌مان هێنێته سه‌رده‌می په‌هله‌ویه‌کان و له ره‌زا خانی میر پێنج که پاشتر به کودتا ده‌بێته ره‌زا شا ،ده‌سپێده‌کات . له‌م سه‌رده‌مه‌دا ده‌بینین ،گه‌رچی شۆڕشی مه‌شرووته سه‌رناکه‌وێ ،به‌ڵام به په‌سه‌ند کردنی هێندێک یاسای مه‌ده‌نی ، ده‌سه‌ڵاتی ئاخونده‌کان تا ڕاده‌یه‌کی به‌رچاو به‌ربه‌ست ده‌کات . پاش به ده‌سه‌ڵات گه‌یشتنی ره‌زا خان به‌ره به‌ره ئاخونده‌کان دێنه‌وه پێش.ره‌زا خان پاش ده‌رکردنی یاسای "ره‌ش" له ساڵی 1310ی هه‌تاوی که تێکۆشانی هه‌رچه‌شنه بیروباوه‌ڕێکی دیموکراسیخواز و پێشکه‌وتنخوازانه‌ی قه‌ده‌غه‌کرد؛ ئه‌و توند و تیژه‌یه‌ی که له‌سه‌ر ئاخونده‌کانی خستبوو هێوه‌ر کرده‌وه . پاش باسی ده‌وری رۆحانییه‌ت له سه‌رده‌می په‌هله‌وی یه‌که‌م دا ، دێته سه‌ر باسی حه‌مه ره‌زا شا واتا دووه‌مین و ئاخرین شای بنه‌ماڵه‌ی په‌هله‌وی . له‌م پێوه‌ندیه‌دا بابه‌تیکی دیکه ده‌بینین که باسی ره‌وته جیاوازه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌مه ده‌کات . له‌م به‌شه‌دا ئێمه له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی ره‌وته ناوچه‌ییه‌کان وه‌ک پێک هاتنی یه‌که‌م رێکخراوی سیاسیی کوردی ( کۆمه‌ڵه‌ی ژ ک) و پاشتر حیزبی دیموکرات له کوردستانی ئێران ، ئاشنا ده‌بین .هه‌ر له درێژه‌ی ئه‌م باسه‌دا به‌رێز که‌ریمی به ته‌سه‌لی باسی ره‌وتی چه‌پ و مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی له ئێران دا ده‌کات و هاوکات سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی ئاخونده‌کان به پشتیوانیی ده‌سه‌ڵات و له سه‌روویانه‌وه حه‌مه‌ره‌زا شا باسده‌کات. تا ڕاده‌یه‌ک که ( ئاخونده‌کان)خه‌ت و شوێن بۆ ده‌وڵه‌ت و به‌رنامه‌کانی دیاریده‌که‌ن و له ئاست ره‌وتی ئیسڵاحیی حکوومه‌ت دا ، که به مه‌به‌ستی ده‌قدانی کۆمه‌ڵگه له‌گه‌ڵ ره‌وتی جیهانیی سه‌رمایه‌داری ره‌چاو ده‌کرا، ده‌وه‌ستن . له‌م سه‌رده‌مه‌دایه که خومه‌ینی وه‌ک نوێنگه‌ی دوواکه‌وتوویی و پاشوه‌رۆخوازی دێته مه‌یدان.
لێره به‌دواوه ئێمه له‌گه‌ڵ ره‌وته مه‌زهه‌بییه‌کان هه‌ر له نێهزه‌تی ئازادیه‌وه تا موجاهیدینی خه‌ڵق و لایه‌نگرانی "ویلایه‌تی فه‌قیه" ئاشنا ده‌بین و پاشتر کتێبه‌که باسێکی تێر و ته‌سه‌ڵ له‌سه‌ر ئه‌م دیارده‌یه واتا "ویلایه‌تی فه‌قیه" ده‌کات و بنج و بناوانی شیده‌کاته‌وه . له درێژه‌دا ده‌گاته باسی هاته‌نه سه‌رکاری کۆماری ئیسلامی و بۆچوونه سیاسی و فقهیه‌‌کانی خومه‌ینی شی ده‌کاته‌وه . که له‌راستیدا بنه‌مای کار و تیکۆشانی حکوومه‌تی ئیسلامین . به‌شی ئاخری کتێبه‌که باسی سیاسه‌ت و رێبازی حکوومه‌تی ئیسلامییه له ناوخۆی ئێران و هه‌روه‌ها له ئاست وڵاتانی دیکه و به‌تایبه‌ت وڵاتانی دراوسێی ئێراندا . به‌رێز که‌ریمی به "وته‌یه‌کی کورت" کۆتایی به کتێبه‌که‌ی دێنی .هه‌ر له‌و کورته وته‌دا ئه‌نجام وه‌رده‌گرێ و به کورتی و به پوختی ڕای خۆیده‌ر ده‌بڕێ و رێگه‌چاره‌ی رژگاریی کۆمه‌ڵانی خه‌ڵک له له‌به‌رچاوگرتنی مافه‌کانی مرۆڤ ، دامه‌زرانی کۆمه‌ڵگه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی مه‌ده‌نی ، ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی ئابووری و کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی بۆ هه‌موو ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگه (ژن و پیاو ، شار و لادێ ، هه‌موو نه‌ته‌وه‌کان) ،جیایی دین له ده‌وڵه‌ت ، ئازادیی ڕاگه‌یاندن و.... ده‌بینێ. ئیمه جارێکی دیکه وێرای ده‌سخۆشی کردن له به‌ڕێز کاک هاشمی که‌ریمی ، هیوای سه‌رکه‌وتنی بۆ ئاوات ده‌خوازین و هه‌ر له‌وکاته‌شدا هیوادارین بۆ له چاپدانه‌وه‌ی ئه‌م کتێبه له تیراژی گونجاودا هه‌وڵبدات.
ئایین و ده‌سه‌ڵات له پڕۆسه‌ی مێژووی رۆحانییه‌تی شیعه‌دا
خه‌لیل خه‌زه‌ڵی
له‌م رۆژانه‌دا کتێبێکی پربایه‌خ و به‌ناوه‌رۆک به کتێبخانه‌ی کوردی ئیزافه بووه .کتێبێکی که‌م وێنه که توانیویه به خێرایی بچێته ریزی کتێبه دیار و به که‌ڵکه‌کانی کوردیه‌وه .کتێبێک که له مێژوویه‌کی زۆر گرینگ ده‌دوێ . دین و ئایین و ده‌سه‌ڵاتدارانی. واتا مه‌لا و ئه‌ستوونه‌کانی دین . ئه‌م کتێبه به‌سه‌ردێڕی " ئایین و ده‌سه‌ڵات له پرۆسه‌ی مێژووی رۆحانییه‌تی شیعه دا" بڵاو کراوه‌ته‌وه. که ئه‌نجامی ئه‌رک و ماندووبوونی که‌سایه‌تیی خۆشناو و تێکۆشه‌ر به‌ێز کاک "هاشمی که‌ریمی"یه. کتێبه‌که به مێژووی ئایین و مه‌زهه‌ب دا چوه‌ته خواره‌وه و تا گه‌یشتووه‌ته بیدایه‌تی سه‌رهه‌ڵدانی . پاشان به شێوه‌یه‌کی لوژیکی به‌و مێژووه‌دا گه‌ڕاوه و لایه‌ن و کون و قوژبنه‌کانی هه‌ڵداوه‌ته‌وه و به به‌ڵگه و سه‌رچاوه‌ی جێ موتمانه‌وه له هه‌موو قۆناخه جۆربه‌جۆره‌کانی کۆلیوه‌ته‌وه و تا گه‌یاندوویه به ئیمڕۆ . بایه‌خ و لایه‌نی گرینی ئه‌م کتێبه ئه‌وه‌یه که نووسه‌ره‌که‌ی ، به‌رێز هاشمی که‌ریمی ، ئه‌گه‌رچی ئینسانێکی لائیک و چه‌په ،به‌ڵام به ئه‌مانه‌ته‌وه رووداوه‌کانی گێڕاوه‌ته‌وه و خۆی له گێژه‌نی ئیدئولوژیدا قه‌تیس نه‌کردووه . گه‌رچی له هه‌رشوێنێ پێویست بووه ڕای خۆی ده‌ربڕیوه ، به‌ڵام تووشی ده‌مارگرژی و یه‌ک لایه‌نه بینین نه‌بووه . قسه‌یه‌ک هه‌یه که ده‌ڵێ هه‌رکه‌س مێژوو ده‌نووسێته‌وه له فیلتێری به‌رژه‌وه‌ندیی چینایه‌تیی خۆیه و تێپه‌ڕی ده‌کات . کاک هاشم تا ڕاده‌یه‌کی زۆر ئه‌و سنووره‌ی شکاندووه . گرینگی کاره که‌ی کاک هاشم له‌وه‌دایه که ئیدئولوژیک بیری نه‌کردووه‌ته‌وه و بابه‌ته‌کانی به شێوه‌ی مه‌رامی ده‌سچین نه‌کردووه . بۆیه زۆرجار له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باسه‌که‌ی ته‌سک نه‌کردبێته‌وه ، له‌مه‌ر رووداوێکی میژوویی چه‌ند بۆچوونی جیاوازی له سه‌رچاوه‌ی جیاوازه‌وه هێناوه‌ته‌وه . به گشتی به‌ڕێز که‌ریمی زانستیانه و به بهڵگهوه توانیویه پێوه‌ندیی و تێکه‌ڵیی ئایین و ده‌سه‌ڵات و ئاکامه‌کان و شووێنه‌واریان له‌سه‌ر کۆمه‌ڵگه به جوانی و روون بخاته به‌ر ده‌ستی خوێنه‌ر .
به داخه‌وه ئه‌م کتێبه له ئاستێکی که‌مدا بڵاو بووه‌ته‌وه و ته‌نیا 1000 دانه‌ی له باشووری کوردستان( سلێمانی) لێ چاپ کراوه . دیاره ئه‌وڕاده‌که‌مه ناتوانێ وه‌ڵامده‌ری نیازی خوێنه‌ری کورد بێ . ئه‌م کتێبه گه‌رچی بۆ هه‌رکوردێک له هه‌رکام له پارچه‌کانی کوردستان به‌که‌ڵکه ، به‌ڵام بۆ هاونیشتمانانمان له رۆژهه‌ڵاتی کوردستان گرینگییه‌کی تایبه‌تی هه‌یه . چوونکه ئه‌وان هه‌ر ئیستا ( شان به شانی خه‌ڵکانی دانیشتووی ئێران) ده‌سه‌ڵاتێک به‌سه‌ریاندا حکوومه‌ت ده‌کات که ئه‌و کتێبه به‌جوانی سه‌رتاسه‌ری ته‌مه‌ن و مێژووی پڕ تاوان و ته‌ماحی شی کردووه‌ته‌وه .
دیاره که هه‌ر ئێستا له باشووری کوردستانیش ، به‌هۆی ره‌ها بوونی مه‌زهه‌بی شیعه ، و ده‌ستێوه‌ردانه‌کانی حکوومه‌تی ئێران ، ده‌وری ئایین له کۆمه‌ڵگه‌دا زه‌قتر له ڕابردوو خۆی ده‌نوێنێ . بۆیه ئه‌م کتێبه له‌م به‌شه‌ی کوردستانیش ده‌توانی بۆ رۆشنبیران سه‌رچاوه‌یه‌کی باش بێت بۆ بانگه‌شه‌ی سکۆلاریزم و ناساندنی مه‌ترسیه‌کانی ده‌خاله‌تی ئایین له سیاسه‌ت و ده‌سه‌ڵاتدا. شتێک که رێبه‌رانی شیعه به توندی هه‌وڵی بۆ ده‌ده‌ن.
پێشنیاری هه‌ڵوێست بۆ نووسه‌ری به‌ڕێزی ئه‌م کتێبه ئه‌وه‌یه که : به له‌به‌ر چاو گرتنی ئه‌وه‌ی که به‌رێزی به‌مه‌به‌ستی رۆشنگه‌ریی و ئاگاکردنه‌وه ،ئه‌وهه‌موو ئه‌رک و زه‌حمه‌ته‌ی قبووڵ کردووه و له ڕاستیدا کتێبه‌که‌ی بۆ کۆمه‌ڵ و کۆمه‌ڵگه نووسیووه و هیچ حیسابێکی بازرگانیی بۆ نه‌کردووه ، وا باشتره به مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی خه‌ڵکێکی زۆرتر ده‌ستیان به‌و کتێبه بگات و له ناوه‌رۆکی سوود وه‌رگرن ، بیخاته سه‌ر ئینتێرنێت . واتا فایله‌کانی نووسینه‌که‌ی له سه‌ر ئینتێرنێت بڵاو بکاته‌وه . بێگومان ئه‌وه یه‌کێک له باشترین رێگه‌کانه که هه‌موو "قه‌ده‌غه‌کان " و سانسۆره‌کان پووچه‌ڵ ده‌کاته‌وه .
چاو خشانێکی کورت به سه‌ر
کتێبی "ئایین و ده‌سه‌ڵات له مێژووی رۆحانییه‌تی شیعه‌دا"
له نووسینی به‌رێز هاشمی که‌ریمی
نوسینی: خه‌لیل خه‌زه‌ڵی
سایتی هه‌لوێست له وتارێکدا کتێبی " ئائئن و ده‌سه‌ڵات له پرۆسه‌ی مێژووی ڕوحانیه‌تی شیعه‌دا" له نووسینی به‌رێز "هاشمی که‌یمی" ی به خوێنه‌رانی ناساند . له‌و وتاره‌دا به‌ڵێن درابوو که به‌جیاواز چاوێک به ناوه‌رۆکی ئه‌م کتێبه به‌رنرخه‌دا ده‌خشێنین. کتێبی " ئائئن و ده‌سه‌ڵات له پرۆسه‌ی مێژووی ڕوحانیه‌تی شیعه‌دا" له‌لایه‌ن دوکتور که‌مالی میراوده‌لی‌یه‌وه وێڕای پێدا چوونه‌وه ، سه‌ره‌تایه‌کی بۆ نووسراوه . دوکتور میراوده‌لی له‌م سه‌ره‌تایه‌دا به جوانی کتێبه‌که و لایه‌نه گرینگه‌کانی به خوێنه‌ر ناساندووه . دکتور میراوده‌لی ئه‌نجامی قسه‌کانی به کۆبه‌ندێک له کتێبه‌که به‌م شێوه‌یه کۆتایی پێ‌دێنێ"...باسه‌که‌ی کاک هاشم پڕه له گێڕانه‌وه‌ی تاوانی بێ‌سنوور. هه‌ر له سه‌ره‌تای ده‌سه‌ڵاتی ئایدئولوژیی نه‌ته‌وه‌یی ئومه‌ویه‌کانه‌وه که مه‌زهه‌بی سونی‌یان بۆ سه‌پاندنی ده‌سه‌ڵات و کولو‌نیالیزمی عه‌ره‌ب به‌کار برد ،تا ئیسماعیلی سه‌فه‌وی و خومه‌ینی که مه‌زهه‌بی شیعه‌گه‌رییان بۆ په‌ره‌پێدانی ده‌سه‌ڵاتی سته‌مگه‌ریی فارسی و دیکتاتۆریی که‌سی و ئایینی به‌کاربرد......چه‌ندان نموونه‌ی زه‌ق و به‌هێزده‌بینین که چۆن ئه‌و ده‌سه‌ڵاتدارانه به ناوی ئایینه‌وه له رێ و ڕه‌سمه‌‌کانی ئایینیدا خه‌ڵکیان کوشتووه و خۆیان تا بیناقاقه‌له فه‌ساد و هه‌موو ره‌وشتێکی دژی ئه‌خلاقیدا نوقم بوون ."
پاش سه‌ره‌تاکه‌ی دوکتور میراوده‌لی ، کتێبه‌که ده‌سپێده‌کات . نووسه‌ر سه‌رتا باسی "مه‌زهه‌ب له بۆچوونی فه‌لسه‌فی دا" ده‌کا و به باسی "ئایین و ده‌سه‌ڵات له‌ڕوانگه‌ی ئارکیۆلوژیای زانینه‌وه" درێژه‌ی پێده‌دات.که به پوختی باسێکی جیهان رووانگه جیاوازه‌کان وقوتابخانه فه‌لسه‌فی و زانستیه‌کان ده‌کات . ئه‌م جار دێته سه‌ر باسی "په‌یوه‌ندی ئایین و ده‌سه‌ڵات" و ڕاسته‌وخۆ و به بێ ترازان و حاشیه ڕۆیشتن، دێته‌سه‌ر باسی پێوه‌ندیی ئایینی ئیسلام و ده‌سه‌ڵات. به‌رێز که‌ریمی به‌مه‌به‌ستی شی کردنه‌وه‌ی ئه‌م چه‌مکه، دێته سه‌ر باسی جوولانه‌وه فیکریه‌کان و یه‌که یه‌که باسی هه‌موو جوولانه‌وه فیکریه‌کانی ناو دونیای ئیسلام ده‌کات و کورته‌یه‌ک له بۆچوون و مێژوویان به خوێنه‌ر ده‌ناسێنێ .پاش ئه‌و ناساندنه ، باسێکی دیکه‌ی مێژوویی دێنێته گۆڕ که ئه‌ویش به شێوه‌یه‌ک درێژه‌ی مه‌نتیقیی باسه‌که‌ی پێشووه . له‌م باسه‌دا کاک هاشم به وردی له مێژووی جوولانه‌وه مه‌زهه‌بییه‌کان ده‌کۆڵێته‌ه و ئه‌مجار ده‌یان به‌سێ به ڕاپه‌رینه سیاسی جه‌ماوه‌ریه‌کانه‌وه . که به‌زۆری دژی ده‌سه‌ڵاتی ئیمپراتۆر‌یی ئیسلامی بوون. له‌م باسه‌دا خوێنه‌ر له گه‌ڵ مێژوو و تێکۆشان و سه‌رکه‌وتن و شکسته‌کانی جووڵانه‌وه‌کانی "خه‌وارج" ، "ئه‌بووموسلمی خوراسانی" ، "بابه‌کی خوڕه‌مدین" ، ڕاپه‌رینی "زه‌نگی"یه‌کان ، "قه‌رمه‌تیان ،" غولاتی شێعه "و ... ئاشنا ده‌بێ . پاشآن باسی "حکوومه‌ته‌کانی شیعه له مێژوودا" دێته ئاراوه .له‌م به‌شه‌دا پاش لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی مێژوویی ، به‌رێز که‌ریمی دێته سه‌ر باسی ده‌سه‌ڵاتی "سه‌فه‌وی"یه‌کان و به تێرو ته‌سه‌لی باسی ئه‌م رووره‌شانه‌ی میژووی مروڤایه‌تی ده‌کات . که چۆن ئینسان کوشتن و خواردنی گۆشتی ئینسان ،لایان وه‌کو ئاو خواردنه‌وه بووه.شان به شانی نیشان دانی دڵ ره‌قی و جینایه‌ته‌کانی سه‌فه‌ویه‌کان ، به‌رێز که‌ریمی به‌شێوه‌یه‌کی لۆژیکی باسی شه‌ری داگیر که‌رانه و ته‌ماحی ئابووری و ده‌سه‌ڵات خوازی سه‌فه‌ویه‌کان به هاوکاریی رۆحانییه‌تی شیعه ده‌کات که چۆن بۆ پێشبردنی ئه‌و ئامانجانه به که‌ڵک وه‌رگرتن له مه‌زهه‌بی شیعه ( له به‌رانبه‌ر ده‌سه‌ڵاتی هاوشێوه‌ی خۆی واتا عوسمانییه‌کان که ئه‌وانیش وه‌ک ئه‌مان، مه‌زهه‌بی سونی یان به‌رز کردبووه‌وه) شه‌ڕی مه‌زهه‌بی‌یان وه‌ڕی خستووه و کۆمه‌ڵانی خه‌ڵکی ساده دڵ یان نوقمی خورافه و دوواکه‌وتوویی کردوه. پاشان له چاپترێکی سه‌ربه‌خۆ دا دێته باسی "شا ئیسماعیل سه‌فه‌وی" و به که‌ڵک وه‌ر گرتن له سه‌رچاوه‌گه‌لێکی زۆر ، لایه‌نه کانی ژیانی پر له تاوان و جه‌نایه‌تی "سوڵتانی ئیسلام په‌نا" ده‌خاته به‌ر باس ولێکۆڵینه‌وه . له‌م به‌شه‌دا باسی "حکوومه‌تی سه‌فه‌وی و رۆحانییه‌تی سه‌رده‌م" ده‌کات و به جوانی ده‌وری فریوکارانه و ته‌ماح و فه‌سادی ئاخونده‌کانیش به بهڵگهوه ده‌خاته روو . که چۆن کراسی شه‌رعی ده‌که‌نه به‌ر کرداره‌کانی شا ئیسماعیل و کوشتاره به‌کۆمه‌ڵه‌کانی به جێگه‌ی ره‌زامه‌ندیی "خودا"ده‌ناسێنن.
"رۆحانییه‌تی شیعه له‌سه‌رده‌می قاجاره‌کاندا" به‌شێکی دیکی کتێبه‌که‌ی به‌رێز که‌ریمی‌یه.له‌م به‌شه‌دا ده‌بینین که پاش سه‌فه‌ویه‌کان که ئاخونده‌کان وه‌ک شه‌رێکی ده‌سه‌ڵات ده‌وریان بینی و شه‌ریکی دزی و تاڵان و جه‌نایه‌تکانی شاکانی سه‌فه‌وی بوون، له سه‌رده‌می قاجاره‌کانیش دا دیسان به‌هه‌مان ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌ت و سامان ده‌گه‌نه‌وه . ئه‌رکی سه‌ره‌کیی ئاخونده‌کانی له‌م دو ده‌سه‌لاته‌دا خۆش کردنی ناکۆکی نێوان شیعه و سونی و په‌ره‌پێدانی دواکه‌وتوویی و خورافه بووه. پاش ئه‌م باسه به‌ره به‌ره له شۆڕشی "مه‌شرووته" نیزیک دبینه‌وه و به‌رێز که‌ریمی به‌رکوڵی باسی شۆڕشی مه‌شرووته له حه‌ره‌که‌ته رووناکبیریه‌کانی سه‌رده‌می قاجاره‌وه ده‌سپێده‌کات . ئه‌مجار ده‌ور و کاریگه‌ریی ئه‌م رووناکبیرانه له هه‌ڵگیرسانی ئه‌م شۆڕشه به درێژه باسده‌کات. که ناساندنی که‌سایه‌تییه رووناکبیره‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه به‌شێکی دیکه‌ی کتێبه‌که‌ی کاک هاشمی که‌ریمی‌یه.
له باسی شۆڕشی مه‌شرووته‌دا (1906- 1909 ز) ئێمه به‌وردی له گه‌ڵ ده‌وری رووخێنه‌ری ئاخونده‌کان و کۆنه‌په‌رستانی دیکه ،که به مه‌شرووعه خوازان ده‌ناسران ، ئاشنا ده‌بین و ده‌بینین که چ ده‌ورێکی کاریگه‌ریان له به شکست کێشانی ئه‌م شۆڕشه‌دا بووه .پاش شۆڕشی مه‌شرووته و رووداوه‌کانی ئه‌م شۆڕشه‌و ئاڵ و گۆڕه‌کانی پێک هاتوو به هۆی ئه‌م شۆرشه‌وه . هه‌روه‌ها ده‌وری مه‌زهه‌ب و ئاخونده‌کان له‌م سه‌رده‌مه‌دا ، نووسه‌ر له گه‌ڵ ره‌وتی روو له پێشی مێژو ده‌مان هێنێته سه‌رده‌می په‌هله‌ویه‌کان و له ره‌زا خانی میر پێنج که پاشتر به کودتا ده‌بێته ره‌زا شا ،ده‌سپێده‌کات . له‌م سه‌رده‌مه‌دا ده‌بینین ،گه‌رچی شۆڕشی مه‌شرووته سه‌رناکه‌وێ ،به‌ڵام به په‌سه‌ند کردنی هێندێک یاسای مه‌ده‌نی ، ده‌سه‌ڵاتی ئاخونده‌کان تا ڕاده‌یه‌کی به‌رچاو به‌ربه‌ست ده‌کات . پاش به ده‌سه‌ڵات گه‌یشتنی ره‌زا خان به‌ره به‌ره ئاخونده‌کان دێنه‌وه پێش.ره‌زا خان پاش ده‌رکردنی یاسای "ره‌ش" له ساڵی 1310ی هه‌تاوی که تێکۆشانی هه‌رچه‌شنه بیروباوه‌ڕێکی دیموکراسیخواز و پێشکه‌وتنخوازانه‌ی قه‌ده‌غه‌کرد؛ ئه‌و توند و تیژه‌یه‌ی که له‌سه‌ر ئاخونده‌کانی خستبوو هێوه‌ر کرده‌وه . پاش باسی ده‌وری رۆحانییه‌ت له سه‌رده‌می په‌هله‌وی یه‌که‌م دا ، دێته سه‌ر باسی حه‌مه ره‌زا شا واتا دووه‌مین و ئاخرین شای بنه‌ماڵه‌ی په‌هله‌وی . له‌م پێوه‌ندیه‌دا بابه‌تیکی دیکه ده‌بینین که باسی ره‌وته جیاوازه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌مه ده‌کات . له‌م به‌شه‌دا ئێمه له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی ره‌وته ناوچه‌ییه‌کان وه‌ک پێک هاتنی یه‌که‌م رێکخراوی سیاسیی کوردی ( کۆمه‌ڵه‌ی ژ ک) و پاشتر حیزبی دیموکرات له کوردستانی ئێران ، ئاشنا ده‌بین .هه‌ر له درێژه‌ی ئه‌م باسه‌دا به‌رێز که‌ریمی به ته‌سه‌لی باسی ره‌وتی چه‌پ و مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی له ئێران دا ده‌کات و هاوکات سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی ئاخونده‌کان به پشتیوانیی ده‌سه‌ڵات و له سه‌روویانه‌وه حه‌مه‌ره‌زا شا باسده‌کات. تا ڕاده‌یه‌ک که ( ئاخونده‌کان)خه‌ت و شوێن بۆ ده‌وڵه‌ت و به‌رنامه‌کانی دیاریده‌که‌ن و له ئاست ره‌وتی ئیسڵاحیی حکوومه‌ت دا ، که به مه‌به‌ستی ده‌قدانی کۆمه‌ڵگه له‌گه‌ڵ ره‌وتی جیهانیی سه‌رمایه‌داری ره‌چاو ده‌کرا، ده‌وه‌ستن . له‌م سه‌رده‌مه‌دایه که خومه‌ینی وه‌ک نوێنگه‌ی دوواکه‌وتوویی و پاشوه‌رۆخوازی دێته مه‌یدان.
لێره به‌دواوه ئێمه له‌گه‌ڵ ره‌وته مه‌زهه‌بییه‌کان هه‌ر له نێهزه‌تی ئازادیه‌وه تا موجاهیدینی خه‌ڵق و لایه‌نگرانی "ویلایه‌تی فه‌قیه" ئاشنا ده‌بین و پاشتر کتێبه‌که باسێکی تێر و ته‌سه‌ڵ له‌سه‌ر ئه‌م دیارده‌یه واتا "ویلایه‌تی فه‌قیه" ده‌کات و بنج و بناوانی شیده‌کاته‌وه . له درێژه‌دا ده‌گاته باسی هاته‌نه سه‌رکاری کۆماری ئیسلامی و بۆچوونه سیاسی و فقهیه‌‌کانی خومه‌ینی شی ده‌کاته‌وه . که له‌راستیدا بنه‌مای کار و تیکۆشانی حکوومه‌تی ئیسلامین . به‌شی ئاخری کتێبه‌که باسی سیاسه‌ت و رێبازی حکوومه‌تی ئیسلامییه له ناوخۆی ئێران و هه‌روه‌ها له ئاست وڵاتانی دیکه و به‌تایبه‌ت وڵاتانی دراوسێی ئێراندا . به‌رێز که‌ریمی به "وته‌یه‌کی کورت" کۆتایی به کتێبه‌که‌ی دێنی .هه‌ر له‌و کورته وته‌دا ئه‌نجام وه‌رده‌گرێ و به کورتی و به پوختی ڕای خۆیده‌ر ده‌بڕێ و رێگه‌چاره‌ی رژگاریی کۆمه‌ڵانی خه‌ڵک له له‌به‌رچاوگرتنی مافه‌کانی مرۆڤ ، دامه‌زرانی کۆمه‌ڵگه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی مه‌ده‌نی ، ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی ئابووری و کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی بۆ هه‌موو ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگه (ژن و پیاو ، شار و لادێ ، هه‌موو نه‌ته‌وه‌کان) ،جیایی دین له ده‌وڵه‌ت ، ئازادیی ڕاگه‌یاندن و.... ده‌بینێ. ئیمه جارێکی دیکه وێرای ده‌سخۆشی کردن له به‌ڕێز کاک هاشمی که‌ریمی ، هیوای سه‌رکه‌وتنی بۆ ئاوات ده‌خوازین و هه‌ر له‌وکاته‌شدا هیوادارین بۆ له چاپدانه‌وه‌ی ئه‌م کتێبه له تیراژی گونجاودا هه‌وڵبدات.
تێبینی: ئه‌م دوو بابه‌ته پێشتیر له سایتی هه‌ڵوێست بڵاوکراونه‌وه
posted by Xalid Azizi | 14:07
0 Comments:
Post a Comment
Subscribe to Post Comments [Atom]
<< Home